ብሪጣንያ፡ ታሪኽ ዘይርስዖ በደል
ቅድሚ ኣስታት 70 ዓመታት – ምስ ምዝርዛር ኤውሮጳዊ መግዛእቲ ኣብ ኣፍሪቃ፡ ኣብ ትሕቲ መግዛእቲ ኢጣልያ ዝነበራ ሃገራት (ሊብያን ሶማልያን) ናጽነተን ክእውጃ ክፍቀደለን ከሎ፡ ኤርትራ ግና እዚ መሰረታዊ መሰል ተነፊጉዋ። ስለምንታይ? ንዝብል ሕቶ፡ ኣብ 1950ታት ጸሓፊ ጉዳያት ወጻኢ ሕቡራት መንግስታት ኣመሪካ ኰይኑ ዘገልገለ ጆን ፎስተር ዳላስ፡ ብንጹርን ዘየሻሙን ቃላት መሊስዎ’ዩ።
“ብዓይኒ ፍትሒ ክርአ ከሎ፡ ርእይቶ ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ግምት ክኣቱ ይግባእ ነይሩ። እንተዀነ፡ ንስትራተጅያዊ ረብሓ ሕቡራት መንግስታት ኣመሪካ ኣብ ዞባ ቀይሕ ባሕሪን ንስለ ኣህጉራዊ ጸጥታን ሰላምን፡ ኤርትራ ምስ’ታ መሓዛና ዝዀነት ኢትዮጵያ ክትቊረን ኣገዳሲ ይኸውን።”
በዚ ተጻባኢ መርገጺ ኣመሪካ ዘጒልሐ ቃላት’ዚ ድማ፡ ንኤርትራን ህዝባን ብጉልባብ “ፈደረሽን” ዳግማይ ኣብ ትሕቲ ኣፍሪቃዊ መግዛእቲ ንምእታው ንዝተኣልመ ፖለቲካዊ ውዲት ኣነጺሩዎ።
ኣብ’ቲ እዋን’ቲ ንኢጣልያ ስዒሩ ንኤርትራ ከመሓድር ጀሚሩ ዝነበረ መሻርኽቲ ኣመሪካ ዝዀነ መግዛእቲ እንግሊዝ’ውን፡ ኤርትራ ኣብ ክልተ ተመቒላ ምስ ሱዳንን ኢትዮጵያን ክትጽንበር’ሞ ካብ ካርታ ዓለም ክትሕከኽ ዝእምም ውጥን ቤቪን-ስፎርዛ፡ ከምኡ’ውን ሃይማኖታዊ ግጭት ንምልዕዓል ዝኣለሞ ውዲት ብንቑሕ ቃልስን ጥሙር ሓድነትን ኤርትራውያን ምስ ፈሸሎ፡ ኣይደቀሰን። ንኤርትራ ንምድኻምን “ርእሳ ኣይትኽእልን’ያ” ንዝብል ምጒቱ ንምርጓድን፡ ነቲ ዝኣለሞ ፖለቲካዊ ውዲት፡ ብቚጠባዊ ውዲት ክድርዖ’ዩ ወሲኑ። ንቊጠባዊ ትካላትን ትሕተ-ቅርጽን ኤርትራ ምዕናውን ናብ’ተን ኣብ ኣፍሪቃ፡ ማእከላይ-ምብራቕን ኤስያን ዝነበራ ግዝኣታቱ ምሻጥን ምግዓዝን ድማ ስርሐይ ኢሉ ተተሓሓዞ።
ገለ ካብ’ቲ በዚ ኣገባብ’ዚ ካብ ኤርትራ ዝወጸን ኰነ ኢልካ ዝዓነወን ትካላትን ትሕተ-ቅርጽን፡ እዚ ዝስዕብ ይርከቦ፦
- ኣብ ባጽዕ ዝነበረ፡ 1000 ባሕረኛታት ንኽሕዝ ዝተሰርሐ በዓል 75 ህንጻታት መደበር ሓይሊ ባሕሪ ተደምሲሱ። እዚ መደበር’ዚ፡ 500 ዓራውቲ ዝሕዝ ሆስፒታል፡ መዕቈሪ ነዳዲ ታንከራት፡ መመንጨዊ ሓይሊ ኤለክትሪክ ጀነረተራት፡ ናውቲ መዘሓሓሊ፡ መኽዘናትን ካልእን ዘጠቓልል’ዩ ነይሩ። (መጽሓፍ Eritrea on the Eve)
- ኣብ ባጽዕን ዙላን ዝነበረ ፋብሪካታት ስሚንቶ፡ ንኣሽቱ መዓርፎ ነፈርቲ (aerodrome)፡ ተንሳፋፊ መዐሸጊ፡ 2 ዓበይቲን 3 ንኣሽቱን ክሬናት፡ 500 መዕረቒ ነዳዲ ታንከራት፡ ፋብሪካ ፖታሽን ካልእን ተተነቒሉ ተሸይጡ።
- ኣብ ዓሰብ ዝነበረት መደበር ሬድዮ፡ ፋብሪካ ጨው፡ 300 ባጎኒታት ባቡር-ምድሪ፡ ከምኡ’ውን ንኣቑርደት ብመንገዲ ባቡር ምስ ጎንደር ንምርኻብ ዝኣተወ ናውቲ፡ ተሸይጡን ግዒዙን።
- ካብ ኣስመራ ክሳብ ባጽዕ ዝተዘርግሐ 75 ኪሎ-ሜተር ዝንውሓቱ ቴለፈሪካ ተሸይጡ።
- ወርቂ ንምዕዳን ኣብ ቢሻ ተዋዲዱ ዝነበረ መሳርሒታት፣ ከምኡ’ውን መመስርሒ ዓሳ ትካላት ተተነቒሉ ግዒዙ።
እቲ ልዕሊ 600 ዝበጽሕ ንኣሽቱን ዓበይትን ኢንዱስትሪታት (መጽሓፍ Eritrea: A colony in Transition)፡ ናብ ሱዳን፡ ኬንያ፡ የመን፡ ፓኪስታን፡ ማልታ፡ ግብጺን ካልኦትን’ዩ ግዒዙ። ብገንዘብ ክትመን ከሎ፡ በቲ ናይ’ቲ እዋን ገምጋም፡ 1.7 ቢልዮን ሽልንግ ኣፍሪቃ ይበጽሕ።
ምምሕዳር ብሪጣንያ፡ ብቐንዱ ኤርትራ ርእሳ ከምዘይትኽእል ብምርኣይ፡ መሰረታዊ መሰል ምሉእ ህዝቢ ነፊጉን ጓዕጺጹን ምስ ኢትዮጵያ ንምጽንባራ’ዩ ነይሩ ዕላማኡ። ዘውዳዊት ኢትዮጵያ ኣብ 1962 ብበይናዊ ውሳነን ባርኾት ሓያላን ሃገራትን ንውዕል ፈደረሽን ኣፍሪሳ ንኤርትራ ብምልሓቕ መበል 14 ክፍለ-ሃገር ክትገብራ ከኣ ዓቢ ኣስተዋጽኦ’ዩ ገይሩ። እዚ ታሪኽ ዘይርስዖ በደል’ዚ፡ ንብሪጣንያ ሓንቲ ካብ ቀንዲ ተሓተትቲ ናይ’ቲ ድሕሪኡ ኣብ ልዕሊ ኤርትራን ኤርትራውያንን ዝወረደ ኣደራዕን ዕንወትን ይገብራ።
ነዚ ግናይ ውዲትን ተግባራትን ንታሪኽ ገዲፍና፡ ተኸታተልቲ መንግስታት ብሪጣንያ ኣብ እዋን ሓርነታዊ ቃልሲን ድሕሪኡን ዝፈጸምዎ በደላት’ውን ብዙሕ’ዩ። ኣብነት ንምጥቃስ፦
- ንስርዓታት ሃይለስላሰን ደርግን (ደርግ ኣብ እዋን ዝሑል ኲናት ምስ ሕብረት-ሶቭየት ድልዱል ኪዳን ኣብ ዝነበሮ ኩነታት)፡ ቊጠባዊ፡ ወተሃደራዊ፡ ዲፕሎማስያውን ፖለቲካውን ደገፍ ብምግባር፡ ቃልሲ ህዝቢ ኤርትራ ንምቚጻይን ሰውራ ኤርትራ ንምድምሳስን ዝከኣሎም ጽዒሮም።
- ህዝቢ ኤርትራ ን30 ዓመታት ብዘካየዶ ቃልስን ብዝኸፈሎ ረዚን መስዋእትን ኣብ ኣፈፌት ናጽነት ኣብ ዝበጽሓሉ፡ ሰውራ ኤርትራ ንሕቶ ናጽነት ገዲፉ፡ ኣብ ውሽጢ ኢትዮጵያ ብምዃን ካልእ ኣማራጺታት (መሰል ርእሰ-ምምሕዳር) ከናዲ ክሓባብሉ ፈቲኖም።
- ኣብ ኲናት ዶብ ኤርትራን ኢትዮጵያን (1998-2000)፡ መርገጺ መንግስቲ እንግሊዝ ንልዕልና ሕጊ ዝድግፍ ኣይነበረን። እቲ EU (እንግሊዝ ኣባሉ’ያ ነይራ) ኣውሓሲ ኮይኑ ክታሙ ዘንበረሉ ስምምዕ ኣልጀርስ ኣብ ባይታ ከይትግበር ዕንቅፋት ካብ ዝፈጥሩ ዝነበሩ ሓይልታት መንግስቲ እንግሊዝ ብቐዳምነት ይጥቀስ። እዚ ከይኣክል፡ ቀዳማይ ሚኒስተር ነበር ቶኒ ብሌር፡ ነቲ ባዕሉ ዘቘሞ “ኮሚሽን ኣፍሪቃ” ቀዳማይ ሚኒስተር ኢትዮጵያ መለስ ዜናዊ ብኣቦ-መንበርነት ክመርሖ ኣብ ርእሲ ምምዛዙ፡ መንግስቲ ኤርትራ ነቲ ቀያድን ናይ መወዳእታን ብይን ኮሚሽን ዶብ ኣወንዚፉ፡ “ሕድገት” ክገብር የማልድ ነይሩ።
- ኣብ ፓርላማ ብሪጣንያ፡ ‘APP’ (All Party Parliamentary Group) ተባሂሉ ዝፍለጥ ምስ ወያነ ብዝደናገጹ ኣባላት ዝቘመ ጉጅለ፡ ኣንጻር መንግስትን ህዝብን ኤርትራ ቀጻሊ ናይ ተጻብኦ ኣጀንዳ ብወግዒ ከሳሲ ምጽንሑ፡ ናይ ኣደባባይ ምስጢር’ዩ።
እዚ፡ ምስ’ቲ ጸለውቲ ዝበሃላ ማዕከናት ዜና ኣንጻር ኤርትራ ከካይድኦ ዝጸንሓ ዘንቀደ ናይ ምጽላምን ምስይጣንን ጽዑቕ ዘመተ ተደሚሩ፡ መቐጸልታ ናይ’ቲ ዘይበልየሉን ዘይምኽኑይን ተጻብኦታት ብሪጣንያ ኣንጻር ልኡላውነት ኤርትራ’ዩ። እዚ ብኹሉ መለክዒታት ይቕረ ዘይበሃሎ በደል’ዩ።